فروردين امسال انستيتو مطالعات استراتژيك افغانستان ميزگردي مجازي با حضور 4 ميهمان كه 2 تن از ايران و 2 تن از افغانستان بودند، برگزار كرد. عنوان اين ميزگرد «چالش‌ها و فرصت‌هاي مديريت منابع آب بين ايران و افغانستان» بود و در آن «نجيب آقافهيم» وزير دولت در امور رسيدگي به حوادث افغانستان و استاد حقوق دانشگاه، «سيدعلي حسيني» پژوهشگر حوزه آب افغانستان مقيم در آلمان، «هيبت‌الله نژندي‌منش» استاد حقوق دانشگاه علامه‌طباطبايي و «محمدعلي بهمني‌قاجار» حقوقدان در امور بين‌الملل حاضر بودند. گرچه در پايان اين نشست مجازي همه حاضران بر همكاري در جهت بهبود شرايط سيستان تاريخي چه در ايران و چه در افغانستان تاكيد كردند اما يك نكته در اين نشست مهم بود. اين نشست كه حدود يك ساعت و 30 دقيقه به طول انجاميد به وجود مختلفي از معاهده آبي ميان دو كشور بر سر رودخانه هيرمند پرداخت. وقتي «سيدعلي حسيني» پژوهشگر به 1.5ميليارد مترمكعب آب موجود در چاه‌نيمه‌ها اشاره كرده آن را برابر با 30 بند كمالخان توصيف كرد و گفت: «محمدعلي بهمني‌قاجار» نسبت به اين تحليل واكنش نشان داد. بهمني‌قاجار گفت: «توسعه پايدار قاعده آمره در حقوق بين‌الملل شده است و كليه معاهدات بين‌المللي بايد خود را با اين قاعده آمره عيار كنند. اين در حالي است كه نياز آبي تالاب‌هاي بين‌المللي هامون براي حيات 2 تا 4 ميلياردمترمكعب در سال است.» اين حقوقدان سپس پرسيد: «آيا افغانستان خودش را مكلف مي‌داند كه در احيا و حيات تالاب‌هاي بين‌المللي هامون نقشي ايفا كند؟»
بخشی از پرسش و پاسخ های این میزگرد:
نجیب آقا فهیم: مشکلات در افغانستان باعث شده بود تا ایران بتواند بیشتر از حقابه خود، از آب استفاده کند، حالا که افغانستان در بعضی موارد قادر به مهار آب شده، دولت ایران اعتراض می‌کند که بر اساس معاهده و حقوق بین‌الملل پذیرفتنی نیست
معاهده آب هلمند یک معاهده جامع است که می‌توان بر اساس آن نه تنها اختلافات دو کشور افغانستان و ایران را حل کرد بلکه می‌تواند به حیث مودل حل منازعه آب در منطقه مورد استفاده قرار بگیرد.
معاهدۀ آب هلمند در چهارچوب قرارداد خود اجرا نشده است. ما نیز در اجرای معاهده اعتراض داریم. در گزارشی به وضاحت گفته شده است که ایران در 40 سال گذشته 1600میلیون متر مکعب، یعنی دو برابر حق‌آبۀ خود برداشت کرده است.
دکتر هیبت‌الله نژندی منش:
باید از روش‌های علمی، مشاوره و مذاکره در حل اختلافات آبی استفاده کرد. امروزه محیط زیست، بحث جدی است که نه تنها ایران و افغانستان، بلکه کل منطقه را در بر می‌گیرد. عدم مدیریت درست آب می‌تواند مشکلات بهداشتی را نیز در ایران و افغانستان به وجود بیاورد.
مدیریت آب، بحثی نیست که در کوتاه‌مدت نتیجه دهد. باید در مدیریت آب به چند اصل رسید:
- بهره‌برداری موزون، منصفانه و معقول، اصل تعهد به عدم صدمه
- مشاوره و مذاکره
- همکاری و مبادلۀ اطلاعات
- حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات
لازمۀ حل اختلافات، پیش‌قدمی نخبگان است.
سید علی حسینی:
آب در منطقه‌ای که ما زندگی می‌کنیم، کالایی بسیار گران‌قیمت است و هیچ جایگزینی ندارد. هامون بزرگ‌ترین حوزۀ آبی افغانستان و چشم امید تمامی ساکنان این منطقه به این رودخانه است. ساکنان افغانستان از قدیم مردمانی زراعت‌پیشه بوده‌اند. مکانیزم آبیاری افغانستان، قدیمی است و آب زیادی را هدر می‌دهد. پژوهش‌های بین‌المللی و داخلی ما نشان می‌دهد که سرانۀ نُرمال حوزۀ آبی هریرود از دنیا کمتر است. باید راهکارهایی را بسنجیم تا ابتدا نیازهای آبی ساکنان منطقه را تأمین کنیم و قرارداد سال 1351 را عملی کنیم.
دکتر بهمنی قاجار:
می‌توانیم به همکاری‌ای در مورد مدیریت آب در دو سوی مرز برسیم. ایران و افغانستان به حفظ محیط زیست منطقه تعهد دارند. آیا دولتی افغانستان تعهدی به حفظ تالاب هامون دارد؟
من با تنش مخالف هستم. در صورت خشک‌شدن هامون، دودش به چشم ایران و افغانستان می‌رود. ما به آب نیاز نداریم و می‌توانیم به شما هم آب بدهیم. ما برای توسعه نیاز به مدیریت آب داریم، نه آب بیشتر.
سید علی حسینی:
باید چند کلمه‌ای در خصوص صحبت‌های آقای قاجار اشاره کنم. ایشان به کشت خشخاش در هلمند اشاره کردند. باید به وسعت زابل و هلمند اشاره کرد تا دید چند درصد هلمند و زابل تحت کشت خشخاش هستند. حجم چاه‌های آب در زابل یک و نیم میلیون متر مکعب است که بسیار بیشتر از حقابۀ ایران است.
