هر ساله با آغاز فصل گرما بحث کم آبی و بحران آب به یکی از مباحث جدی در کشور ما تبدیل می شود. محدودیت منابع آبی کشور از نظر کمی و کیفی، استفاده نادرست از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، نبود مدیریت و برنامه‌ریزی اصولی و صحیح برای استفاده از مقدار آب موجود و وقوع خشکسالی‌های چند دهه اخیر، باعث شده مسأله «آب» به یکی از مسائل مهم داخلی و بین المللی کشورمان تبدیل شود. از طرف دیگر بحرانهای زیست محیطی همچون بحران ریز گردها که منشأ آن در برخی موارد کشورهای همسایه هستند، بحث آبهای مشترک ایران با کشورهای همسایه و سیاستهای آبی این کشورها که پیامدهای آنها در کشور ما به خوبی دیده می شود، موضوع هیدروپلیتیک(نقش آب در رفتارهای سیاسی) را از جمله مباحث جدی عرصه سیاست خارجی کشور ساخته است.
۲. آب های مشترک ایران در مرزهای شمالی؛ اترک
– موقعیت جغرافیایی اترک
یکی از رودخانه های مهم شمال کشور، رودخانه مرزی اترک است. رودخانه اترک در شمال شرقی و شمال ایران جاری بوده و جزء رودهای دائمی و بین المللی محسوب می شود. طول رودخانه اترک از سر شاخه های آن در کوههای شاه جهان در خراسان شمالی تا دریای خزر جمعاً به طول ۵۳۵ کیلومتر است. سرشاخه های اصلی و داخلی رود اترک در روستای چات با رود سومبار به هم می آمیزند و از این نقطه مرز ایران و ترکمنستان به طول ۱۹۰ کیلومتر تشکیل می شود.
این رودخانه ، پنجمین رودخانه بلند ایران است و درباره چگونگی نام گذاری آن اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد؛ بعضی از مورخان نوشته اند که رودخانه اترک در ابتدا «اتک» نام داشته که در زبان ترکی، به مفهوم «دامن» است وچون از دامنه کوه سرچشمه می گیرد، اتک نام گرفته و بعدها به اترک تغییر نام یافته است. برخی دیگر نیز معتقدند وجه تسمیه این رودخانه برگرفته از «اتراک» یعنی جمع کلمه ترک است و علت این نامگذاری آن است که در دوران های مختلف تاریخی ترک ها در نواحی اطراف این رود ساکن بوده اند و به طور خلاصه اترک مخفف اتراک(جمع مکسر ترک) است.
اترک داخلی که از اطراف شهرستان قوچان سرچشمه می گیرد، پس از عبور از حوضه شهرستانهای قوچان، شیروان و بجنورد، وارد دشت گرگان و مناطق ترکمن صحرا شده و در انتهای مسیر خود از منطقه گمیشان به درون خاک ترکمنستان وارد و پس از مسیری حدود ۳۳ کیلومتر نهایتاً به دریای مازندران می ریزد. یکی از سرشاخه های رودخانه مرزی اترک رودخانه سومبار است. این رودخانه از تپه های نه چندان مرتفع درون ترکمنستان سرچشمه گرفته و پس از طی مسیر خود وارد منطقه مرزی ایران و ترکمنستان در استان خراسان شمالی می شود. طول اصلی رودخانه سومبار از درون ترکمنستان تا اتصال آن به رودخانه مرزی اترک در ناحیه چات حدود ۴۳ کیلومتر است که ۲۶ کیلومتر آن مرزهای رسمی ایران و ترکمنستان را در استان خراسان شمالی تشکیل می دهد و اصطلاحاً به آن اترک خارجی می گویند.
– توافقات ایران و ترکمنستان بر سر اترک
حوضه آبریز رودخانه مرزی اترک یکی از مهم ترین منابع استحصال آب استان گلستان است. حجم جریان سالیانه در محل چات حدود ۴۴۰ میلیون متر مکعب بوده که ۲۲۰ میلیون متر مکعب از آن سهم ایران است؛ اما متأسفانه در حال حاضر تنها ۸۵ میلیون متر مکعب از این سهم در دست بهره برداری است؛ زیرا سرمایه گذاری های مناسبی برای استحصال و انتقال آب به سایر نقاط استان گلستان صورت نگرفته است. چنین بی توجهی به استفاده از آب های مشترک اترک در حالی است که کشاورزی در بخش های زیادی از ترکمن صحرا به دلیل نبود منابع آب پایدار، به صورت کشت دیم انجام می شود.
ترکمنستان نیز از لحاظ منابع آبی بسیار فقیر بوده و تمامی نیازهای آبی شیرین این کشور از طریق رودخانه های بالادستی و یا رودخانه های مشترک مرزی تأمین می شود. بخش عمده ای از نیازهای آبی ترکمنستان از سرشاخه های رودخانه آمودریا که در خاک تاجیکستان سرچشمه گرفته و به عنوان مهمترین رودخانه در منطقه آسیای مرکزی است، تأمین می شود و پس از آن، دومین منبع آبی ترکمنستان را منابع رودخانه های مرزی اترک و سومبار تشکیل می دهد.
بدین ترتیب، در مرزهای ایران و ترکمنستان، هیدروپلیتیک رودخانه های مرزی بین دو کشور، همیشه منشاء شکل دهی به روابط میان آنها بوده است. هنگامی که مرزهای سیاسی و جغرافیایی دو کشور در زمان حکومت تزارها در روسیه تثبیت نشده بود و ترکمنهای دو سوی مرز زندگی کوچ نشینی داشته اند، اختلاف در بهره برداری از منابع آبی محدود بود؛ اما تثبیت مرزهای دو کشور، تقویت فرهنگ یکجانشینی و توسعه شهرها و افزایش جمعیت و گسترش کشاورزی در دو سوی رودخانه اترک، جایگاه هیدروپلیتیک را در روابط و مناسبات سیاسی دو جانبه آنها ارتقاء بخشیده است.
در دوران انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ روسیه، ترکمن ها سعی نمودند که دولت مستقلی در امتداد مرزهای جغرافیایی ایران به مرکزیت عشق آباد به وجود آورند؛ اما با سرکوب حکومت جدید شوروی و همکاری رضاخان با روسها، تلاش ترکمنها بی نتیجه ماند و نهایتاً در اکتبر سال ۱۹۲۴ میلادی جمهوری ترکمنستان در اتحاد جماهیر شوروی به عنوان یکی از جمهوریهای ۱۵ گانه باقی ماند و مرزهای ایران در منطقه ترکمن صحرا تثبیت شد.
در ماده ۱۴ اولین موافقت نامه ای که پس از تشکیل جمهوری ترکمنستان، بین ایران و شوروی سابق منعقد شد، پیرامون رودخانه اترک آمده است: «آب رودخانه مرزی در سراسر خط مرزی بین دو طرف موافقتنامه به دو قسمت مساوی بین ایران و ترکمنستان تقسیم می شود. اندازه گیری آب رودخانه اترک توسط تکنسین های دو طرف موافقتنامه از مرز تا محلی که جریان آب رودخانه اترک در داخل ایران وارد می شود به عمل آید. آب اندازه گیری شده باید به دو قسمت مساوی تقسیم شود».
مجدداً در سال ۱۹۵۷ میلادی مطابق با سال ۱۳۳۶هجری شمسی موافقتنامه ای در تهران در خصوص بهره برداری مشترک از آب رودخانه اترک، تشکیل کمیسیون برای میله کوبی مرزهای دو کشور و نظارت بر تغییر مسیر رودخانه به امضاء طرفین رسید که در حال حاضر نیز، این قرار داد به عنوان مبنای تصمیم گیریهای حقوقی پیرامون رودخانه های مرزی ایران با ترکمنستان است. در تمامی قراردادهای منعقده بین ایران و شوروی سابق، روسها بر تضمین بهره برداری مشترک جریان آب رودخانه اترک به منظور توسعه اراضی پایین دست رودخانه (اراضی مربوط به ترکمنستان) تأکید داشته اند.
پس از استقلال جمهوری ترکمنستان، در رابطه با رژیم حقوقی رودخانه های مرزی این کشور با جمهوری اسلامی ایران، هیچ قرارداد رسمی بین طرفین منعقد نگردیده است. هر چند بر اساس توافقات تاریخی صورت گرفته بین ایران و ترکمنستان، تاکنون اختلافی و تنش جدی بین آنها در این زمینه وجود نداشته؛ اما برخی محققان و متخصصان حقوق بین المللی، معتقدند شیوه برداشت مساوی دو کشور از منابع رودخانه اترک عادلانه نیست. آنها استدلال می کنند که در مفاد کنوانسیونهای بین المللی در خصوص چگونگی بهره برداری از رودخانه های مرزی و یا حوضه های آب ریز مشترک، به شرط «انصاف» و «عدالت» در بهره برداری از آبها ی مشترک تأکیدشده است. از این لحاظ، این عادلانه نیست که کشور ترکمنستان با داشتن یک چهارم مساحت و یک پانزدهم جمعیت ایران(کمی بیش از ۵میلیون و ۶۰۰ هزار نفر)، تا کنون به میزانی مساوی از آب های مشترک رودخانه اترک بهره برداری کرده است و همچنان نیز انتظار دارد مطابق قراردادهای استعماری زمان تزارها این روند ادامه داشته باشد.
هر چند این مباحث در سطوح آکادمیک از طرف برخی اندیشمندان ایرانی مطرح شده؛ اما تا کنونی جایی در مذاکرات سیاسی بین دو کشور نداشته است. آنچه در سالهای اخیر مورد بحث و توجه مقامات دو کشور قرار گرفته مسائلی همچون لایروبی، دیوارسازی و میله کوبی در نقاطی از رودخانه مرزی اترک بوده که به دلیل نداشتن قراردادهای دو جانبه، باعث خسارتهای فراوان در منطقه گلستان و خراسان شمالی و نیز تجاوزات مرزی به حریم سرزمینی ایران شده است. رودخانه اترک در چند دهه اخیر بر اثر سیلابهای متعدد به سمت ایران منحرف شده و خسارتهای زیادی نیز وارد کرده بود. پس از اصلاح مرز بین دو کشور بر اساس پروتکل‌های ایران و شوروی با نظارت مرزبانان و کارشناسان ایران و ترکمنستان، دو طرف برای لایروبی و ساماندهی رودخانه به توافق رسیدند. در اواخر سال ۸۶ و اوایل سال ۸۷ توافق هایی با مسئولان کشور ترکمنستان پیرامون لایروبی، دیواره بندی و میله کوبی جدید در خط مرزی رودخانه اترک، به عمل آمد و عملیات اجرایی آن شروع شد؛ اما پس از مدتی به دلیل اعتراض شدید دولت و مقامات مرزی ترکمنستان، عملیات اجرایی لایروبی و … متوقف شد.
این توقف تقریبا تا اسفند۱۳۹۵ ادامه داشت؛ در این تاریخ مرزبانان ایران و جمهوری ترکمنستان در نشستی که درخاک ایران برگزار شد، به توافقی برای انجام عملیات مشترک لایروبی رودخانه مرزی اترک در محدوده استان دست یافتند. طرفین توافق کردند که اتصال، اندازه گیری و تعیین موقعیت شبکه ژئودزی مرزی مشترک و انجام عملیات نقشه برداری مشترک در چهار مرحله و در هر مرحله نقشه برداری ۱۰ کیلومتر از رودخانه مرزی اترک در مدت ۱۰ روز انجام شود. بدین ترتیب، عملیات از تاریخ ۱۵ فروردین ۹۶ آغاز و پس از پایان هر مرحله، عملیات لایروبی مشترک با نظارت کارشناسان فنی انجام می شود.
منابع:
حمیدرضا پاکنژاد متکی، عزت اله عزتی. (بهار ۱۳۹۰). هیدروپلیتیک رودخانه مرزی اترک و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکمنستان. فصلنامه چشم انداز جغرافیایی، مطالعات انسانی، سال ششم، شماره ۱۴.
حافظ نیا، محمدرضا، (۱۳۸۱)، جغرافیای سیاسی ایران، تهران : انتشارات سمت.
بای، یارمحمد، (۱۳۸۴)، هیدروپلیتیک رودهای مرزی، تهران انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات بین
المللی ابرار معاصر.
علی پرهیزکار کهنه اوغاز. (۵/۱۲/۱۳۹۳). وجه تسمیه اترک، پنجمین رودخانه بلند ایران. http://www.dana.ir/news/۲۵۰۱۵۳.html
منبع: خبرگزاری ایمنا
