ایران در ردیف کشورهای پهناور و پرهمسایه قرار دارد و بازخوانی تاریخچه آبی این کشور حاکی است که ایران با بیش‌تر کشورهای همسایه خود، در زمینه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی قراردادهایی را امضا کرده است؛ قراردادهایی که عمر برخی از آنها به یک قرن هم می‌رسد و از تعهد دو کشور طرف قرارداد و روابط آبی پایدار آنها حکایت دارد.
به گزارش ایسنا، قراردادهای بین ایران و کشورهای همسایه درباره برداشت از رودخانه‌های مرزی، بر مبنای همکاری‌های ایران با کشورهای افغانستان (در رودخانه‌های هیرمند)، آذربایجان (در رودخانه‌های ارس)، ارمنستان (در رودخانه ارس)، ترکمنستان (در ۱۴ رودخانه شامل هریرود، سومبار، اترک و …)، ترکیه (در رودخانه‌های قره‌سو و ساریسو) و بالاخره با جمهوری عراق (در رودخانه‌های مرزی غرب کشور و اروندرود) تعریف شده است. در این راستا، عیسی بزرگ‌زاده – مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک – در گفت‌وگو با ایسنا، به تشریح سابقه و آخرین وضعیت قراردادهای مذکور پرداخت.
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک با تاکید بر این‌که سیاست و راهبرد جمهوری اسلامی ایران در رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک، تعامل و همکاری با کشورهای همسایه در چارچوب قراردادهای دوجانبه و همکاری‌های فنی ودیپلماتیک است، اظهار کرد: خوشبختانه با همه کشورهای همسایه در چارچوب قراردادهای موجود و در قالب کمیته‌ها و کمیسیون‌های مشترک، جلسات و ملاقات‌های متعددی در طی سالهای گذشته برگزار شده و همکاری‌های نزدیکی وجود دارد و سعی شده است که معضلات و مسائل آبی مشترک به سمت مذاکرات حقوقی و فنی هدایت شود.
تشریح قرارداد ایران و افغانستان درباره رودخانه‌های مرزی
بزرگ‌زاده درباره وضعیت قراردادی ایران در رودخانه‌هایی که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، توضیح داد: دو رودخانه مرزی هیرمند و هریرود، به ترتیب تامین کننده منابع آب مورد نیاز دشت سیستان و تالاب بین‌المللی هامون در شرق کشور و دشت سرخس در شمال شرق کشور هستند که از کشور افغانستان سرچشمه می‌گیرند. مسالۀ استفاده از آب رودخانه هیرمند، طی سالهای متمادی یکی از موضوعات مهم توافقات و مذاکرات بین دو کشور ایران و افغانستان بوده است. کشور افغانستان با تمامی کشورهای همسایه خود شامل ایران، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و چین حوضه آب مرزی دارد و این باعث مسرت است که قرارداد ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان تنها قراردادی است که افغانستان در آبهای مرزی خود با همسایگانش دارد.
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک با بیان این‌که براساس قرارداد بین ایران و افغانستان درمورد رودخانه هیرمند توافق شده که حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب در سال نرمال از این رودخانه به ایران جریان یابد، گفت: علاوه بر این در چارچوب معاهده ۱۳۵۱ هیرمند پیش‌بینی شده که کمیته مشترکی از دو کشور تحت عنوان کمیته مشترک کمیساران آب هیرمند تشکیل شود که اولین جلسه آن در سال ۱۳۸۳ برگزار شده و در طی ۱۵ سال اخیر ۲۰ جلسه به تناوب در شهرهای تهران و زابل در ایران و کابل و زرنج در افغانستان برگزار شده است.
وی ادامه داد: زمینه‌های مشترک همکاری متعددی بین ایران و افغانستان وجود دارد به گونه‌ای که آب می‌تواند تسهیل کننده توسعه همکاری‌ها و عامل ایجاد اعتماد و دوستی بین این دو کشور باشد. بر این اساس، هم اکنون همکاری‌هایی بر پایه منافع مشترک دو کشور در رودخانه هریرود و همچنین در تالاب‌های بین‌المللی هامون با افغانستان در حال پیگیری است و خوشبختانه طی جلسات اخیر با مقامات جمهوری اسلامی افغانستان، زمینه‌های همکاری مشترک در حال توسعه است.
وضعیت ایران در رودخانه‌های مرزی شمال شرق کشور
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک در ادامه با اشاره به وضعیت قراردادی ایران در رودخانه‌های مرزی واقع در شمال‌شرق کشور، اظهار کرد: ایران با شوروی سابق در سالهای ۱۹۲۱، ۱۹۲۶، ۱۹۵۷ و ۱۹۵۸ قراردادهای مهمی در زمینه رودخانه‌های مرزی و احداث و بهره‌برداری از تأسیسات مشترک بر روی آنها امضا کرد. این قراردادها بعد از فروپاشی شوروی توسط کشورهای استقلال یافته کماکان به رسمیت شناخته شده است. در حال حاضر موافقتنامه ۱۹۲۶ بین ایران و ترکمنستان، بر رودخانه‌های مرزی بین دو کشور حاکم است. براساس این موافقتنامه، همکاری‌های گسترده‌ای بین ایران و ترکمنستان صورت گرفته است که مهمترین آن احداث و بهره‌برداری از سد دوستی و بند انحرافی شیرتپه در طی دو دهه گذشته است. همچنین ساماندهی رودخانه‌های مرزی هریرود (تجن)، سومبار و اترک نیز در محدوده‌های مورد توافق طرفین بر اساس قرارداد ۱۹۵۷ بین دو کشور در دست انجام است.
بزرگ‌زاده با بیان این‌که موضوع بهره‌برداری از رودخانه مرزی هریرود و احداث سد بر روی آن، دارای سابقه‌ای طولانی است، توضیح داد: این موضوع از سال ۱۹۲۱ در مذاکرات و پروتکل‌های امضا شده بین دو کشور ایران و شوروی سابق تصریح شده و پس از فروپاشی شوروی، در موافقتنامه‌های منعقده با ترکمنستان مورد پیگیری قرار گرفته و در نهایت پس از ۸۰ سال از توافق اولیه، در همان نقطه مورد توافق به اجرا و بهره برداری رسیده است.
عمر حدود ۵۰ ساله بهره‌برداری مشترک از سدهای مخزنی ارس و میل-مغان
وی با بیان این‌که ایران و کشورهای جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، از پایین دست رودخانه ارس به صورت مشترک بهره‌برداری می‌کنند، گفت: در این رودخانه قراردادهای زیادی با شوروی سابق داریم که پس از فروپاشی شوروی از سوی این دو کشور به رسمیت شناخته شده است و در همه آنها رژیم حقوقی استفاده مساوی از رودخانه مرزی ارس و تاسیسات و سدهای احداثی بر آن حاکم است. در سال جاری چهل و هشتمین اجلاس سالانه کمیسیون مشترک بهره برداری از آب و انرژی رودخانه مرزی ارس بین ایران و آذربایجان برگزار شد که موضوع همکاری در این کمیسیون، سدهای ارس و میل-مغان بود که از سال ۱۳۵۱ تاکنون به صورت مشترک در حال بهره‌برداری است.
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک ادامه داد: همچنین توسعه ظرفیت نیروگاه‌های برقآبی بین ایران و آذربایجان (اردوباد – مارازاد) و ایران و ارمنستان (مغری- قره‌چیلر) نیز در دستور کار قرار دارد و در حال پیگیری است. علاوه بر این با ارمنستان در زمینه کیفیت آب رودخانه ارس پایش مشترک داریم. با توجه به روند بهره‌برداری کلیه کشورهای واقع در این حوضه فرامرزی و اثرات تغییر اقلیم، نگرانی‌هایی هم برای آینده وجود دارد و لذا همکاری‌های آتی برای تدوین رژیم حقوقی مشترک چهارجانبه که در آن ترکیه هم حضور داشته باشد، یکی از راهکارهای موردنظر است.
همکاری ۶۴ ساله ایران و ترکیه در زمینه رودخانه‌های مرزی
بزرگ‌زاده در ادامه با اشاره به روابط ایران و ترکیه در زمینه رودخانه‌های مرزی اظهار کرد: ایران و ترکیه در سال ۱۹۵۵ پروتکلی در زمینه استفاده از رودخانه‌های ساریسو و قره سو امضا کرده‌اند که طبق آن سهم دو کشور و نحوه همکاری کارشناسان دو کشور مشخص شده است. این پروتکل توسط دو کشور در حال اجراست. چالش‌هایی هم در حوضه دجله و فرات با ترکیه وجود دارد که به دلیل اجرای طرح‌های توسعه در این کشور مانند پروژه گاپ، تاثیراتی بر کشورهای پائین دست از جمله ایران ایجاد شده است که نیازمند مذاکرات دو جانبه و چندجانبه و مطالعه و ارزیابی اثرات محیط زیستی طرح‌های مذکور است.
برگزاری جلسات مشترک بین ایران و عراق برای تعیین جزئیات تقسیم آب
وی با بیان این‌که در حال حاضر موافقتنامه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی ۲۶ دسامبر ۱۹۷۵، مبنای همکاری بین دو کشور ایران و عراق در رودخانه های مرزی است، عنوان کرد: به موجب ماده ۳ این موافقتنامه، کمیسیون دائمی فنی مختلط متشکل از تعداد مساوی از کارشناسان دو کشور برای تعیین جزئیات تقسیم آب و بررسی و حل سایر مسائل مربوط به رودخانه های مرزی فیمابین پیش‌بینی شده و این کمیسیون تاکنون چندین جلسه در این خصوص برگزار کرده است. همچنین درباره رودخانه مرزی اروندرود یا همان شط العرب، پروتکل مرز رودخانه‌ای شط‌العرب و موافقتنامه مقررات کشتیرانی در شط العرب در چارچوب معاهده ۱۹۷۵ حاکم است و دو کشور در قالب دفتر مشترک هماهنگی (CBC)، مسائل و اقدامات مشترک فیمابین در رودخانه اروندرود را حل و فصل کرده و به انجام می‌رسانند.
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک با تاکید بر این‌که موضوع آب به عنوان یک عامل همکاری، منشأ انعقاد قراردادها و اقدامات و بهره‌برداری‌های مشترک فیمابین ایران و همسایگان بوده است، افزود: در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه دارای ساختارهای سازمانی مشترک در چارچوب قراردادهای دوجانبه موجود است و موضوعات مربوط به رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک را از طریق آنها پیگیری می‌کند.
به گفته او در برخی از حوضه‌های مرزی در موضوعات جدیدی با محور آب و محیط زیست، نیازمند توسعه رژیم حقوقی دوجانبه، سه جانبه و یا منطقه‌ای هستیم که از این جمله می‌توان به حقابه زیست‌محیطی تالاب‌های بین‌المللی هامون، همکاری ۴جانبه در حوضه ارس، همکاری ۳ جانبه در حوضه هریرود و همکاری در موضوع گرد و غبار با کشورهای حوضه دجله و فرات اشاره کرد. بدیهی است قراردادهای جدید، معاهدات و موافقتنامه‌های قبلی را خدشه‌دار نکرده و هدف این است که کاستی‌ها و خلأهای حقوقی موجود را برطرف کنند.
